Lao động chưa về hưu muốn hưởng bảo hiểm xã hội một lần có thể phải hưởng mức thấp hơn, theo đề xuất của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội.
Trong dự thảo tờ trình về Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) đang được công bố lấy ý kiến, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội đề xuất một số quy định để mở rộng độ bao phủ của chính sách này, trong đó có khuyến khích người lao động bảo lưu thời gian đóng để hưởng lương hưu, không hưởng BHXH một lần.
Bộ tính toán điều kiện hưởng BHXH một lần sẽ sửa đổi theo lộ trình tiến tới chỉ giải quyết đối với người lao động khi đã hết tuổi làm việc nhưng không đủ điều kiện hưởng lương hưu, không có nhu cầu đóng tiếp; ngoại trừ trường hợp ra nước ngoài định cư hợp pháp, mắc bệnh hiểm nghèo. Người chưa hết tuổi lao động muốn nhận BHXH một lần thì mức hưởng thấp hơn quy định hiện nay.
Theo lý giải của Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội, Luật hiện hành cho phép hưởng BHXH một lần “khá dễ dàng” và không khuyến khích người lao động tích lũy năm đóng để hưởng lương hưu khi về già. Sau một năm nghỉ việc và không tham gia BHXH, người lao động có thể thụ hưởng chính sách này với mức bằng 1,5 tháng lương cho mỗi năm tham gia BHXH trước 2014; hai tháng lương cho mỗi năm tham gia sau đó. Cùng với việc phải chờ đợi quá lâu để nhận lương hưu sẽ khiến người lao động dễ chọn nhận BHXH một lần, nhằm đáp ứng các nhu cầu trước mắt. Người lựa chọn chính sách trên thường có số năm đóng thấp, dưới 15 năm.
Thống kê đến cuối năm 2020, mới có hơn 33% số người trong độ tuổi lao động tham gia BHXH, nên “mục tiêu đến năm 2030 đạt 60% số người trong độ tuổi lao động tham gia BHXH thực sự là một thử thách nếu không có giải pháp căn bản về chính sách”, Bộ đánh giá.
Trong khi đó, số lượng hưởng BHXH một lần đang tăng nhanh chóng dẫn tới độ bao phủ chính sách này tăng chậm. Từ 2016 đến 2020 có trên 3,7 triệu người chọn hưởng chính sách BHXH một lần; mỗi năm trung bình gần 750.000 người rời khỏi hệ thống, chiếm trên 5% tổng số người tham gia. Cứ hai người mới tham gia vào hệ thống BHXH thì một người rời đi và xu thế này chưa có dấu hiệu dừng lại.
Ba tháng đầu năm 2021 đã có trên 226.500 người chọn hưởng BHXH một lần thay vì bảo lưu số năm để đóng tiếp khi có điều kiện. Nhiều địa phương phản ánh việc mở rộng bao phủ bị hạn chế do người tham gia mới không đủ bù đắp cho người hưởng chế độ BHXH một lần.
“Con số này gia tăng từng năm, đặt áp lực lớn lên nỗ lực mở rộng diện bao phủ BHXH và an toàn tài chính hưu trí cho người cao tuổi trong tương lai”, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội đánh giá.
“Về một cục” có thể đáp ứng được tài chính trước mắt, song sẽ lấy đi các tầng an sinh về chế độ hưu trí, bảo hiểm y tế, tử tuất hàng tháng. Về lâu dài, tỷ lệ lớn người già không có lương hưu sẽ tạo áp lực lớn cho xã hội khi phải bố trí nguồn lực đơn lẻ để bảo đảm an sinh. Thống kê hiện nay trên 60% người cao tuổi Việt Nam không có lương hưu.
Để giữ người lao động ở lại với lưới an sinh, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội đồng thời đưa ra phương án giảm dần số năm đóng BHXH tối thiểu, từ 20 xuống 15 năm, hướng tới còn 10 năm để hưởng lương hưu. Song mức hưởng sẽ được tính toán phù hợp. Thay đổi này tạo điều kiện cho người lao động cao tuổi, có số năm đóng BHXH thấp được hưởng lương hưu, mở rộng diện bao phủ, hạn chế hưởng BHXH một lần.
Năm 2015, khi sửa đổi Luật Bảo hiểm xã hội (có hiệu lực từ 1/1/2016), điều 60 quy định theo hướng người lao động không được hưởng BHXH một lần sau nghỉ việc mà phải đợi đến tuổi nghỉ hưu. Trong thời gian chấm dứt hợp đồng, lao động được hưởng trợ cấp thất nghiệp, tư vấn việc làm và cộng dồn số năm đóng nếu người đó tiếp tục đi làm trong doanh nghiệp có đóng BHXH bắt buộc. Song quy định được coi là “bước tiến” khuyến khích lao động ở lại với lưới an sinh này đã khiến nhiều công nhân phản ứng, ngừng việc tập thể để phản đối.
Chính phủ sau đó kiến nghị Quốc hội sửa đổi quy định theo hướng để người lao động tự chọn hưởng BHXH một lần, hoặc bảo lưu để đóng tiếp nếu có điều kiện.
Việc sửa hay không điều 60 đã gây nên cuộc tranh luận gay gắt giữa các đại biểu trên nghị trường. Quốc hội phát phiếu lấy ý kiến, trên 87% đại biểu đồng tình với chủ trương để người lao động được nhận BHXH một lần nếu có nhu cầu. Nghị quyết cho hưởng BHXH một lần được Quốc hội thông qua chiều 22/6/2015 và Luật có hiệu lực thi hành từ 1/1/2016.
Dự thảo tờ trình Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) được lấy ý kiến trong hai tháng, hạn cuối ngày 16/6. Dự luật này dự kiến trình Quốc hội xem xét cho ý kiến lần đầu tại kỳ họp tháng 12/2022, thông qua tại kỳ họp tháng 5/2023 và có hiệu lực từ 1/1/2024.
Theo quy định hiện nay, người lao động khi chấm dứt hợp đồng, có yêu cầu sẽ được hưởng BHXH một lần nếu thuộc các trường hợp sau: Đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ 15 năm đóng BHXH và không tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện; ra nước ngoài định cư; người mắc các bệnh nguy hiểm tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ gan cổ chướng, phong, lao nặng, nhiễm HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS…
